ویژه نامه شهادت امیر کبیر، بزرگ مرد تاریخ ایران
اصلاحات فرهنگی واجتماعی امیر کبیر
فرهنگ و نظام فرهنگی در دوره قاجاریه آسیب پذیر
بود. این آسیب پذیری نه تنها مانع رشد فرهنگی جامعه آن روز می شد، بلکه زمینه را
برای پذیرش فرهنگ غیر رسمی و غیر بومی و در اصل فرهنگ بیگانه فراهم می کرد. آسیب
پذیری فرهنگی حول سه محور و اصول اساسی زیر قرار دارد (1):
الف- تعارض عناصر
فرهنگی
ب- عدم تناوب
عناصر فرهنگی با نظام های دیگر.
ج- سیاست زدگی
فرهنگی
محورهای فوق مانع
اصلی توسعه و پیشرفت فعالیت های فرهنگی در جوامع هستند. امیرکبیر با شناخت کامل از
حیطه فرهنگی دوره قاجار و آشنایی با آسیب های حوزه فرهنگ، دست به اقداماتی زد که
می توان او را پایه گذار فرهنگ نوین ایران دانست. مهمترین اقدامات او در بخش دانش و
فرهنگ به قرار زیر است:
الف- تأسیس دارالفنون (2)
فکر تأسیس دارالفنون به دوره فتحعلی شاه مربوط می
شود. در آن زمان عباس میرزا ولیعهد، عده ای از ایرانیان را برای تحصیل به انگلیس
فرستاد که یکی از این افراد، میرزا رضا مهندس نام داشت. او پس از بازدید از وضع
مدارس انگلیس، نقشه تأسیس دارالفنون را پیاده کرد.
کار ساخت
دارالفنون توسط شخصی به نام محمد تقی خان معمار باشی آغاز شد و ظرف مدت یک سال
بنای آن تمام شد ولی با توجه به نیازهایی که احساس می شد، ساختمان آن هر سال کامل
تر گردید. ابتدا در ورودی آن به خیابان ارک «باب همایون» باز می شد تا این که
بعدها آن را از طرف خیابان ناصر خسرو باز کردند. در موقع ساخت مدرسه، امیرکبیر
شخصاً به آن سرکشی، و برای اتمام بنای دارالفنون و افتتاح و آغاز به کار آن روز
شماری می کرد.
امیرکبیر برای
استخدام معلمین مناسب و مورد نظر دارالفنون تصمیماتی گرفت و طی چند نامه پی در پی
به نماینده ایران «مسیوجان داود» که برای خرید کشتی جنگی و کارهای دیگر به اتریش
سفر کرده بود، سفارشات لازم را نمود تا معلمین مورد نیاز را نیز شناسایی و به
ایران اعزام نماید. جان داود، تعدادی استاد که رقم آن ها در اسناد تاریخی شش یا
هفت نفر قید شده را شناسایی و استخدام کرد. از این تعداد فقط دو نفر از اساتید به
نام های «گومنز» استاد پیاده نظام و «نمیرو» استاد سواره نظام در زمان صدارت
امیرکبیر وارد ایران شدند و بقیه آن ها (3) زمانی به ایران رسیدند که میرزا تقی
خان از صدارت عزل گردیده بود و کسی از معلمان استقبال به عمل نیاورد و آن ها را به
حال خود رها کردند. امیرکبیر با وجودی که از صدارت و درباره پذیرایی و احترام به
معلمان استخدام شده و رسیدگی به آن ها، توصیه های لازم به عمل آورد. دیری نگذشت که
آن چه امیر برای تأسیس دارالفنون و پذیرش محصل و تدریس و ترویج فرهنگ و دانش در
مدرسه پیش بینی کرده بود، نقش بر آب شد.
مخالفت انگلیس با
استخدام معلمین اتریشی در خارج از کشور و سیاست دوگانه و فریب کارانه میرزا آقاخان
نوری که مقام صدارت بعد از امیرکبیر را بر عهده داشت و در مجموع با سیاست های
امیرکبیر مخالفت می کرد در داخل کشور، سبب شد تا همه زحمات و برنامه های دوران
امیر را کنار بگذارند و با اعمال و رفتار خود، بار دیگر مانع پیشرفت در نشر فرهنگ
و دانش شوند.
شعبه نظامی مدرسه
دارالفنون در زمان امیرکبیر و شش ماه زودتر از بقیه قسمت های ساختمان، آغاز بکار
نمود و هفت بخش داشت. این بخش ها عبارت بودند از:
مهندسی، پیاده
نظام، سواره نظام، توپخانه، طب و جراحی ، دواسازی و معدن شناسی.
دارالفنون بعد از
عزل امیرکبیر و قریب دو هفته قبل از قتل وی در تاریخ پنجم ربیع الاول سال 1268 هـ.
ق افتتاح و ریاست آن بر عهده میرزا محمد علی خان که وزیر امور خارجه هم بود،
گذاشته شد. نامبرده یک ماه و نیم بعد فوت کرد و عزیز خان آجودان باشی رییس آن شد.
ب- چاپ کتاب
چاپ و نشر کتاب در ایران از آرزوهای اساسی
امیرکبیر به شمار می رفت. او کتاب را عامل ارتقاء سطح آگاهی های مردم جامعه و
ابزاری برای اطلاع رسانی مکتوب و صحیح می دانست. این نظر و عقیده، فقط مربوط به
تفکراتش در دوران صدارت نمی شد، بلکه وقتی در سفر ارزنه الروم هم بود به مسیوجان
داود دستور داد تا یکی از کتاب های جغرافیای خارجی را به زبان ترکی ترجمه کند (4)
و پس از آن، میرزا محمد حسین فراهانی دبیرالملک کتاب را از ترکی به فارسی ترجمه کرد.
این مسأله بیان گر جدیت امیرکبیر در کار نشر و چاپ کتاب است.
امیرکبیر با ملاک
قرار دادن مدرسه دارالفنون و توجه به مترجمان دولتی کار چاپ و نشر را توسعه داد.
او مترجمان زیادی را که با زبان های مختلف دنیا آشنایی داشتند گردآوری نمود و کتاب
های زیادی از کشورهای جهان به ایران رسید که به عنوان نمونه می توان از ورود 293
جلد کتاب و 323 نقشه جغرافیایی از کشور فرانسه نام برد.(5)
از کتاب های
دیگری که چاپ شد می توان به کتاب جغرافی که توسط «فلوغون رفائیل»(6) از فرانسه
اشاره کرد که در تبریز چاپ شد و امیرکبیر وی را برای ترسیم و چاپ دهها نقشه از
کشورهای جهان به کار گرفت. امیر دو جلد کتاب هم در رابطه با تاریخ فرانسه تا زمان
ناپلئون ترجمه کرد که جلد دوم آن در مورد زندگی ناپلئون بود و امیرکبیر می خواست
ناصرالدین شاه آن را مطالعه نماید. در مجموع می توان چنین نتیجه گرفت که در زمان
او دهها کتاب تألیف و ترجمه شد که همگی در نشر فرهنگ بین ایرانیان مؤثر واقع شدند.
ج- روزنامه وقایع اتفاقیه
آشنایی ایرانیان با
روزنامه، ابتدا از طریق ارتباط با هندوستان آغاز شد (7). بعد، برای اولین بار
میرزا صالح شیرازی در زمان فتحعلی شاه و ولیعهدی عباس میرزا، نخستین روزنامه
ایرانی را در خود ایران چاپ کرد، و چند سال بعد انتشار آن متوقف گردید (8). دومین
روزنامه توسط مبلغین آمریکایی به زبان سریانی چاپ شد و اسم آن «زارات بار (9)» بود
و در ارومیه منتشر می شد و خاص اهالی آذربایجان بود. سومین روزنامه در سومین سال
حکومت ناصرالدین شاه توسط میرزا تقی خان امیرکبیر چاپ گردید. این روزنامه وقایع
اتفاقیه نام داشت و در واقع تجدید حیات همان روزنامه میرزا صالح شیرازی بود. اولین
شماره آن پنجم ربیع الثانی سال 1267 هـ. ق تا 1320 هـ. ق چهارده روزامه در تهران و
نه روزنامه در شهرستان ها چاپ گردید (10) که بیشترین این روزنامه ها به دوره
ناصرالدین شاه مربوط می شد و در حقیقت افراد دیگر تحت تأثیر تفکرات امیرکبیر اقدام
به چاپ روزنامه کردند و در کار خود از روزنامه وقایع اتفاقیه الهام گرفتند.
روزنامه
وقایع اتفاقیه تا ده سال بعد با همین نام منتشر شد. از سال 1277 هـ. ق و از شماره
474 به بعد «روزنامه دولت علیه ایران (11)» تغییر نام یافت و به صورت مصور چاپ شد
و دیری نگذشت که نام آن به روزنامه دولتی تغییر پیدا کرد و سرانجام با نام
«روزنامه ایران» منتشر گردید. انتشار آن با نام اخیر تا انقلاب مشروطه تداوم یافت
(12).
امیرکبیر
در زمان خود، حاج میرزا جبار ناظم المهام تذکره چی را به عنوان مسوول روزنامه
وقایع اتفاقیه برگزید و یک نفر انگلیسی به نام «ادوارد برجس» که قبلاً از سوی
میرزا عباس میرزا سرپرست چاپخانه شده بود را به عنوان پچواک گر روزنامه مشغول بکار
کرد. مطالب متنوع روزنامه و استقبال مردم از آن سبب گردید که انتشار آن به صورت
هفتگی و با قیمت تک شماره ده شاهی و اشتراک سالانه 24 ریال تا شماره 656 ادامه
یابد. (13)
